در این مقاله، کلیه اطلاعات مورد نیاز درباره سنگ فیروزه جمع آوری شده است. تاریخچه کوتاهی از این سنگ گرانبها، انواع آن، خواص سنگ فیروزه بر اساس احادیث ائمه اطهار (ع) و منابع علمی، روش‌های تشخیص اصلیت این جواهر، نحوه نگهداری از آن، بهترین معادن این سنگ در جهان و تصاویر برخی از معروف‌ترین جواهرات ساخته شده از این سنگ را در ادامه خواهید دید.
جالب است که در ترکیه، به این سنگ “فایروز” نیز گفته می‌شد و استخراج بهترین نوع سنگ فیروزه در ایران، به ویژه در معدن نیشابور که دارای تاریخی سه هزار ساله است، انجام می‌شود. در ایران، این سنگ به مدت قرون طولانی به طور گسترده برای تزیین اشیا، مساجد و ساختمان‌های مهم در داخل و خارج از کشور استفاده شده است. سبک ساخت و ساز ایرانی پس از آن به شبه قاره هند هم راه یافته است و در ساخت بنای تاج محل نیز از این سنگ باارزش استفاده شده است.
تاریخچه مختصر سنگ فیروزه
سنگ فیروزه به دلیل رنگ و خصوصیاتی که دارد، در گذشته به عنوان نمادی از بهشت خدا در زمین تلقی می‌شد. اگرچه تاریخ قدیمی‌ترین سنگ قیمتی را نمی‌دانیم، اما بدون شک، سنگ فیروزه یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های جهان با تاریخی بلند است. در ایران باستان، این سنگ را “پیروزه” نامیده می‌شد که به معنای پیروزی است، اما عرب‌ها این واژه را معرب کرده و آن را “فیروزه” نامگذاری کرده‌اند. در زبان انگلیسی همچنین، این کلمه به معنی “سنگ ترکی” از واژه فرانسوی Pierre Turquise گرفته شده است و این نامگذاری به دلیل واقعیت تاریخی است که در گذشته، این سنگ ارزشمند از طریق ترکیه از ایران و سایر کشورهای خاورمیانه به اروپا صادر می‌شد و مردمان باور داشتند که این سنگ در ترکیه استخراج می‌شود.
جالب است که در ترکیه، به این سنگ “فایروز” نیز گفته می‌شد و استخراج بهترین نوع سنگ فیروزه در ایران، به ویژه در معدن نیشابور که دارای تاریخی سه هزار ساله است، انجام می‌شود. در ایران، این سنگ به مدت قرون طولانی به طور گسترده برای تزیین اشیا، مساجد و ساختمان‌های مهم در داخل و خارج از کشور استفاده شده است. سبک ساخت و ساز ایرانی پس از آن به شبه قاره هند هم راه یافته است و در ساخت بنای تاج محل نیز از این سنگ باارزش استفاده شده است.
شناخت فیروزه
اگر بخواهیم به صورت تخصصی در مورد این سنگ بحث کنیم، باید بگوییم که این جواهر آبی آسمانی، یک کانی فسفات آبدار آلومینیوم و مس با ساختار بلوری غیرمنظم است که شفافیت کدر و شکلی مومی دارد و دارای درجه سختی ۵-۶ در مقیاس مو است. (مقیاس مو یک معیار برای تعیین درجه سختی از ۰ تا ۱۰ است که الماس با درجه سختی ۱۰، سخت‌ترین ماده است.) از خصوصیات سنگ فیروزه نیشابوری و انواع دیگر آن، می‌توان به رنگ بسیار جذاب آن اشاره کرد که بسته به نوع سنگ، می‌تواند بسیار گرانبها یا ارزان باشد. رنگ زیبا و آبی این سنگ به دلیل حضور عنصر مس است. اگر در منطقه‌ای که میزان مس در معادن آن زیاد است، استخراج شود، رنگ آبی آن بیشتر و به رنگ آبی آسمانی خواهد بود. اغلب تغییر رنگ این سنگ از آبی به سبز به دلیل از دست دادن آب درون سنگ به مرور زمان اتفاق می‌افتد. علت تفاوت رنگ سنگ اصلیاً به نسبت آهن به مس برمی‌گردد. اگر در معدن، بخشی از آلومینیوم با آهن جایگزین شود، سنگ مایل به سبز خواهد شد و اگر غلظت روی بیشتر باشد، ترکیبی از رنگ‌های زرد و سبز دیده می‌شود که این پدیده به طور عمده نادر است. جالب است بدانید که اگر کلسیم در منطقه رشد این سنگ افزوده شود، رنگ آن به سمت سفید می‌روید و کمرنگ‌تر می‌شود، اما این سفیدی به علت اکسید آلومینیوم (Al2O3) است و صرفاً بر روی اصالت سنگ فیروزه تأثیر نمی‌گذارد، بلکه فقط قیمت بازاری آن را کاهش می‌دهد.انواع سنگ فیروزه
فیروزه، یک نوع سنگ قیمتی است که انواع مختلفی دارد. در ایران، دو نوع مشهور فیروزه عجمی و شجر (رگه دار) وجود دارند. فیروزه عجمی بدون رگه است و بهترین نوع فیروزه در جهان است. دارای خواص عالی بوده و برای خرید انگشتر نفیس فیروزه نیشابور، نیاز به توجه دقیق به صورت عددی و دانه‌ای دارد. قیمت فیروزه بستگی به اندازه، وزن و رنگ آن دارد و ممکن است از چند ده هزار تومان تا میلیون ها تومان متغیر باشد. رنگ زیبای آسمانی آبی بهترین رنگ فیروزه است که بسیار محبوب است.
نوع شجر نیز دارای رگه‌های آبی و سبز است و قیمت‌های متفاوتی دارد. جالب است که در اروپا، نوع شجری محبوبیت بیشتری دارد.
علاوه بر این، انواع دیگری از فیروزه وجود دارند که تفاوت‌های جزئی با یکدیگر دارند. به طور خلاصه، انواع فیروزه عبارتند از:
- عجمی: رنگ آبی پررنگی دارد و نوع گرانبهاتری است.
- شجری: پس از تراش به صورت شاخه‌ای یا دندریتی مشاهده می‌شود و به صورت‌های گرد، بیضوی، اشکی و چهارگوش تراش می‌شود.
- عربی: نوعی شجری است با قطر کمتر و سختی بیشتر، به رنگ سبز کمرنگ مشاهده می‌شود.
- فیروزه توفال رنگین: همانند شجری است اما رگه‌های بیشتری دارد.
- سنگ چغاله نیم رنگ: شبیه به عجمی است اما کمی کمرنگ‌تر بوده و لکه‌های سفیدی دارد.
- سنگ چغاله سفید: شبیه به سنگ چغاله نیم رنگ است اما روشن‌تر است.
- توفال نیم رنگ: شبیه به فیروزه توفال رنگین است اما رنگی روشن‌تر دارد.
- نگین توفال سفید: نوعی توفال نیم رنگ است اما خیلی روشن‌تر است.
- خاکه: نوعی فیروزه با رنگ آبی روشن تا تیره است و بسیار ارزشمند است.
- سنگ گل کاسنی: نوعی سنگ فیروزه است با رنگ سبز پررنگ متمایل به خاکستری و علت رنگ آن حضور کاتیون آهن در ساختار آن است.
- سنگ درشت: این نام به نگین‌های نسبتاً درشت و رگه‌دار اطلاق می‌شود.
- نرم: این نام به نگین‌های بسیار ریز که برای زینت اشیا استفاده می‌شوند، داده می‌شود.
خواص فیروزه در احادیث معصومین
در احادیث معصومین (ع) به خواص فیروزه اشاره‌های زیادی شده است که در ادامه گردآوری شده‌است: 1- همچنین در برخی روایات درباره خاصیت های سنگ فیروزه آمده است که: امام علی (ع) چهار انگشتر در دست داشته اند که یکی از آن ها همین گوهر بوده و حضرت آن را برای پیروزی در برابر مشکلات به دست می کرده اند. 2- امام جعفر صادق (ع) در باب فواید فیروزه می فرمایند: امام صادق (ع) خطاب به مفضل فرمود: دوست دارم که هر مومنی ۵ انگشتر در دست کند : عقیق، فیروزه، یاقوت، حدید صینی و در نجف. همچنین میفرمایند : نگاه کردن به این نگین باعث شادابی روح و تقویت چشم می‌شود. دست کردن آن سعه صدر (گشایش سینه) و تحمل در برابر مشکلات را زیاد می‌نماید. باعث تقویت قلب شده و به آن نیرو می‌بخشد. حاجات را برآورده و باعث تسهیل در امور می‌گردد. و هچنین : کسی که این انگشتر را در دست کند، فقیر نمی‌شود و بی پول نمی‌ماند. 3- حضرت محمد (ص) درباب خواص فیروزه می فرمایند: همانا خداوند به من خطاب کرد: ای پیامبر! همانا من حیا می کنم از این که بنده‌ای در دستش انگشتر فیروزه باشد و دستش را به دعا بلند کند و من دعای وی را مستجاب نکنم و دست خالی برگردانم. 4- امام علی (علیه السلام) میفرمایند: نگریستن به نگین فیروزه‌ای که بر روی آن “الله الملک” حکاکی شده‌باشد ثواب فراوانی دارد. 5- در احادیثی از امام هادی و امام رضا (ع) در باب خاصیت فیروزه آمده‌است: شخصی به امام رضا (ع) از نداشتن فرزند شکایت می‌کند. حضرت می‌فرماید : انگشتری از فیروزه بگیر و بر آن بنویس “رب لا تذرنی فردا وانت خیر الوارثین” همچنسن امام رضا (ع) ضمن حدیثی در فضیلت روز غدیر فرمودنده اند که اولین کوه‌هایی که به ولایت امیر مومنان شهادت دادند سه کوه عقیق، فیروزه و یاقوت بودند. اولین کوه‌هایی که اقرار به ولایت حضرت علی (ع) کردند همین سه کوه بودند.خواص فیروزه برای روح و جسم
فیروزه نیشابوری، به عنوان یکی از انواع معروف فیروزه، خواصی بسیار دارد که در ادامه ذکر خواهد شد.
۱- یکی از خواص بارز فیروزه نیشابوری، بودن بهترین و قیمتی‌ترین نوع فیروزه است. این سنگ، جزو انواع دیگر فیروزه‌ها، به عنوان یک سنگ آرامش‌بخش و بسیار مفید برای دوری از چشم زخم شناخته می‌شود.
۲- فیروزه نیشابوری توانایی تقویت سعه‌ی صدر را داراست و انرژی‌های منفی را از ما دور نگه می‌دارد.
۳- همانند عقیق، فیروزه نیشابوری به عنوان یک حرز بسیار مؤثر در مقابله با بلا شناخته شده است.
۴- رونق کسب و کار و آسان‌تر شدن کارها نیز جزو خواص فیروزه نیشابوری و انواع دیگر فیروزه‌ها محسوب می‌شود.
۵- این نگین مفید در درمان افسردگی و خستگی به کار می‌رود.
۶- استفاده از این سنگ باعث افزایش عشق و محبت در فرد می‌شود و علم و هنر را تقویت می‌کند.
۷- استفاده از خواص فیروزه نیشابوری و انواع دیگر فیروزه‌ها، قدمت طولانی در طب دارد. در گذشته، پودر این سنگ به بیمارانی که درد شکم داشتند داده می‌شد تا بهبود یابند.
۸- علاوه بر این، فیروزه نیشابوری مفید برای درمان بیماری‌های چشمی مانند آب مروارید، تب و گزش حشرات است.
۹- سایر خواص فیروزه شامل درمان بیماری‌های عصبی، تقویت تارهای صوتی، قوی‌ت کردن قلب و درمان بیماری‌های ریوی و تنفسی است. همچنین، این سنگ تقویت کننده سیستم ایمنی بدن نیز محسوب می‌شود. به علاوه، برخی منابع آمده‌اند که فیروزه نیشابوری برای خانم‌های باردار محافظت‌کننده و مفید است.
معروف ترین جواهرات 
دست بند مرصع کاری شده با سنگ فیروزه، مربوط به دوره سلجوقیان
گردنبند فیروزه با قاب طلا، مربوط به دوره ایلخانیان
جعبه مزین شده به عاج مربوط به دوره ی صفویان
جقه پادشاهی ناصرالدین شاه
نحوه تشخیص سنگ فیروزه اصل
با توجه به خصوصیات منحصر به فرد فیروزه، این سنگ جواهری بسیار محبوبیت دارد، اما تشخیص اصالت فیروزه یک مسئله بسیار دشوار است، حتی برای افراد متخصص. اغلب فروشندگان و کارشناسان ماهر، با نگاه کردن به رنگ، درخشندگی و الگوهای روی و پشت آن، به راحتی می‌توانند این گوهر شگفت انگیز را شناسایی کنند و حتی منشأ و انواع آن را تشخیص دهند. با این حال، برای افرادی که آگاهی و تجربه کافی در تشخیص آن ندارند، روش‌های مختلفی وجود دارد. به عنوان مثال، در گذشته برای تشخیص فیروزه اصل از فیروزه‌های کم کیفیت، آن را روی برنج دم می‌کردند و اگر رنگ آن ثابت می‌ماند، اصل بود و اگر رنگ برنج تغییر می‌کرد، غیراصل بود. همچنین در فروشگاه‌های بزرگ، برای تشخیص فیروزه طبیعی از فیروزه مصنوعی، یک قطعه از سنگ را می‌سوزانند و اگر مواد باقی مانده به صورت خاکستری باشد، طبیعی است. روش دیگری که برای تشخیص فیروزه مصنوعی استفاده می‌شود، استفاده از سوزن داغ است. اگر فیروزه مصنوعی باشد، بوی صمغ از آن پدیدار می‌شود و اثری عمیق روی نگین می‌گذارد. اما به طور کلی، برای تشخیص فیروزه با نگاه ظاهری باید بدانید که رنگ آبی آن وابسته به میزان مس (برای رنگ آبی)، کروم یا وانادیوم (برای رنگ سبز) و آهن (برای رنگ زرد) است و در دامنه‌ای از رنگ آبی کم تا آبی سبز و کاملاً سبز قرار می‌گیرد. هنگامی که به علت عوامل محیطی یا شیمیایی، رنگ فیروزه تغییر کند و به طور معمول “فیروزه مرده” نامیده می‌شود، ارزش و خواص درمانی آن کاسته می‌شود. اما روش‌های پیشرفته‌تری وجود دارد که برای بهسازی فیروزه های آمریکایی استفاده می‌شود و فقط با استفاده از دستگاههای خاص قابل تشخیص است و به طور عمومی هیچ نشانه‌ای از این‌که آن بهسازی شده است یا نه وجود ندارد. با این روش، مقاومت سنگ در برابر تراش و مواد شیمیایی افزایش می‌یابد. در ایران، هنوز اکثرا از روش سنتی استفاده می‌شود. با این حال، با وجود همه این‌ها، به دلیل وجود انواع مختلف فیروزه در بازار، تشخیص آن کار ساده‌ای نیست. لذا توصیه می‌شود حتماً از یک فروشگاه قابل اعتماد برای خرید استفاده شود تا بتوان از خواص فیروزه بهره کافی را برد.سنگ فیروزه مرده
شاید سوالی برای شما پیش بیاید که خواص سنگ فیروزه مرده چیست و چگونه می‌توان تشخیص داد آیا یک سنگ فیروزه زنده است یا مرده؟ در ابتدا باید بدانید که عبارت جالب “سنگ فیروزه مرده” یک اصطلاح رایج در مورد تغییر رنگ این گوهر است. سنگ فیروزه به علت حساسیت زیاد به چربی، لوازم آرایشی، روغن و سایر مواد، در صورت تماس مستقیم با این مواد، ممکن است رنگ آبی آن به شکل نامطلوبی به سبز تغییر کند. در این حالت، به آن سنگ فیروزه مرده یا غیرفعال گفته می‌شود و ارزش آن به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد. البته باید توجه داشت که سنگ فیروزه سبز طبیعی نیز وجود دارد و افرادی نیز علاقه‌مند به آن دارند. اما یکی از خواص سنگ فیروزه مرده، تغییر رنگ نامطلوب به سبز است، مانند کپک زدگی. در تصویر زیر، می‌توانید یک نمونه از سنگ فیروزه مرده که بخشی از آن روغن خورده است را مشاهده کنید. بنابراین برای تشخیص آنکه آیا یک سنگ فیروزه زنده است یا مرده، باید بررسی کنید که آیا تغییر رنگ نامطلوب (مثل کپک زدگی) بر روی سنگ وجود دارد. در صورتی که نباشد، به معنای سنگ فیروزه زنده است.شرایط نگهداری
فیروزه نیشابوری و سایر انواع فیروزه‌ها دارای خواص متنوعی هستند که برای بهره‌برداری بهینه از آن‌ها و لذت بردن از زیبایی این سنگ‌ها، نیاز به حفاظت کافی دارند. این جواهرات در برابر خراش، مواد شیمیایی، آب داغ و شوینده‌های خانگی حساس هستند. برای نگهداری صحیح از فیروزه‌ها، می‌توانید از راهکارهای زیر استفاده کنید: 1- اجتناب از تماس مستقیم نگین با کرم، روغن و ادکلن، زیرا می‌تواند منجر به تغییر رنگ آن شود. 2- هنگام استفاده از مواد شوینده، مثل انگشترهای فیروزه، نیم‌سرهای فیروزه یا نگین‌های تک و دستبندهای فیروزه، آن‌ها را از دست خود خارج کنید. همچنین، از تماس با آب حاوی کلر نیز خودداری کنید. 3- به‌طور کلی، اجتناب از تماس فیروزه با مواد چربی مفید است. علاوه بر این، در برخی منابع ذکر شده است که وقتی رنگ فیروزه به سمت سبز میل می‌کند، دلیل آن ممکن است از دست‌رفتن آب طبیعی موجود در سنگ به دلیل گرما، مانند نور آفتاب، باشد. به طوری که حتی فیروزه با کیفیت عالی نیز در دمای بالاتر از ۲۵۰ درجه سانتیگراد مات و سبز رنگ می‌شود.
بهترین معادن
نگین فیروزه به طور عمده از مناطق مختلف جهان مانند تبت، مصر و جنوب غربی آمریکا استخراج می‌شود. در حالی که درجه خلوص و رنگ این سنگ‌ها اغلب در معادن مختلف متفاوت است، اما در بیشتر موارد، شکل ظاهری آن‌ها به طور کلی مشابه است. معدن فیروزه در شهر نیشابور، که قدیمی‌ترین و مهم‌ترین معدن این سنگ در کشور است، شناخته شده و شهرت جهانی دارد. نیشابور در گذشته یکی از شهرهای مهم در مسیر جاده ابریشم بود و از یک سو، ایران را با آسیای مرکزی و از سوی دیگر، ایران را با فلات آناتولی و ساحل مدیتر در مصر نیز دو معدن از معادن شبه جزیره سینا که به نام “کشور فیروزه” شناخته می‌شوند، وجود دارند که به عنوان قدیمی‌ترین معادن شناخته شده جهان محسوب می‌شوند. در حال حاضر، این معادن ارزش اقتصادی چندانی ندارند و توسط مردم بومی به صورت سنتی استخراج می‌شوند. سنگ‌های استخراج شده در این مناطق سبزتر از فیروزه‌های ایرانی هستند. در حال حاضر، برخی از نگین‌ها که در ایران خرید و فروش می‌شوند، مربوط به شهر بابک در استان کرمان هستند که معدن‌های بسیار غنی از فیروزه را در طول سال‌های گذشته کشف کرده است.
جنوب‌غربی امریکا همچنین دارای ذخایر بسیار غنی از فیروزه است و مناطقی مانند کلرادو، نیومکزیکو، آریزونا، کالیفرنیا و نوادا به عنوان مراکز مهم تولید این جواهر در این کشور شناخته می‌شوند. در حال حاضر، آریزونا بزرگترین تولیدکننده فیروزه در ایالات متحده است. همچنین، ایالت نوادا با داشتن ۱۲۰ معدن، بخش قابل توجهی از نیازهای صنعت جواهرسازی را تأمین می‌کند.
به‌طور مشابه، چینی‌ها نیز سه هزار سال قبل از میلاد مسیح از خواص فیروزه بهره می‌بردند و از آن در تولید محدود و هنرمندی‌های خود در صنایع دستی استفاده می‌کردند. گزارش مارکوپولو نیز اشاره کرده است که این سنگ در ایالت سیچوان چین به دست می‌آید و معدن‌های آن در غرب و شرق استان تبت هم وجود دارد.
فیروزه احیا شده چیست؟
ممکن است شما از ویژگی‌ها و خواص فیروزه احیا شده کنجکاو شده باشید. در واقع، فیروزه احیا شده همان سنگ اصلی و معدنی است که به روش‌هایی بهبود یافته تا ظاهر زیباتری داشته باشد. برای تشخیص فیروزه احیا شده، روش‌هایی موجود است. اما عموماً فروشندگان معتبر قبل از خرید به شما اطلاع می‌دهند. برای تشخیص احیا شدگی، باید توجه کنید که فیروزه احیا شده دارای برق و جلای بیش از حد است و بسیار براق به نظر می‌رسد. در زیر، یک نمونه فیروزه احیا شده قابل مشاهده است.
این برجستگی، روش قطعی برای احیا نیست، اما به ما یادآوری می‌کند که هنگام خرید فیروزه، در صورت مشاهده جلای بیش از حد، از فروشنده اطلاعات بیشتری درباره احیا شدن یا نشدن آن بگیریم. قیمت و خواص فیروزه‌های احیا شده چیست؟ نوع احیا شده، از لحاظ خواص تأثیری ندارد، اما در بازار به لحاظ مادی و معنوی، ارزش کمتری دارد. با این حال، با توجه به روش‌های بهسازی، خواص خود را به طور کامل از دست نمی‌دهد. قیمت فیروزه‌های احیا شده، نسبت به فیروزه‌های نشده با همان ابعاد، اندازه و رنگ، قطعاً کمتر است.
سنگ ماه تولد
سنگ فیروزه، جواهر اصلی مربوط به ماه تولد آذر است. اما افراد متولد در ماه‌های بهمن و اردیبهشت نیز می‌توانند از فیروزه به عنوان جواهر ماه فرعی خود استفاده کنند و از خواص و فضایل آن بهره‌برده شوند. یکی از ویژگی‌های سنگ فیروزه، قابلیت جذب انرژی‌های منفی است. به همین دلیل، وقتی که احساس ناراحتی یا بیماری می‌کنید یا اتفاقات ناخوشایندی در حال وقوع است، رنگ سنگ فیروزه ممکن است تغییر کند.سنگ فیروزه در ادبیات فارسی
تقریباً همه شعرا از این جواهر در اشعار خود استفاده کرده‌اند و در قصاید خود به برخی از ویژگی‌های خاص سنگ و رنگ آن، معادن، خواص درمانی و کاربردهای آن، باورها و اعتقادات مرتبط با آن اشاره نموده‌اند. همه این اشاره‌ها نشان از اهمیت و ارزش این سنگ دارد. در شعرهای فارسی هرجا کلمه “فیروزه” ذکر شود، به شیوه‌ای به سنگ نیشابوری اشاره دارد. به عنوان مثال، در دیوان گرانقدر حافظ، در شش بیت از این سنگ استفاده شده است، که در معروف‌ترین آن به سنگ نیشابوری اشاره دارد: “راستی خاتم فیروزه ابواسحاقی خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود” همچنین، جامی نیز درباره ارزش این سنگ گرانبها سروده است: “خر مهره فروش می‌زند بانگ فیروزه دو صد عدد به یک دانگ فیروزه نهد سفال را نام تا میل کند طبیعت عام” با استفاده از فیروزه، جامی ارزش و گرانقدری این سنگ را بیان کرده است.
