سنگ لعل -خواص، تشخیص، قیمت گذاری، معادن

در این مطلب، تلاش شده است تا اطلاعات جامعی پیرامون سنگ لعل فراهم شده و ویژگی‌های این سنگ مورد بررسی قرار گیرد. به‌منظور دستیابی به این هدف، خواص مختلف سنگ لعل، روش‌های تشخیص و تعیین قیمت، شناخت معادن و ذخایر این سنگ (به‌ویژه در بدخشان)، ترکیبات سازنده، نمونه‌های ارزشمند و قیمتی، ارتباط این سنگ با دوران باستان، مشاهده اولین نگین لعل و منطقه کشف آن، و همین‌طور جایگاه سنگ لعل در زبان و ادب فارسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. با مطالعه‌ی این مقاله می‌توانید اطلاعات کافی در خصوص سنگ لعل را کسب کرده و با ارزشی که در فرهنگ و متن‌های فارسی دارد، آشنا شوید.

 سنگ لعل چیست؟

در بازار لعل (spinel) و سنگ گارنت (garent) را عملا یک سنگ می‌دانند چرا که تشخیص سنگ لعل از سنگ گارنت بسیار سخت می‌باشد. به طور کلی می‌توان لعل را نوع با کیفیت‌تر گارنت دانست که در عین حال بسیار کمیاب‌تر می‌باشد. همه خبرگان نگین های جواهری در پی این گوهر هستند و با وجود اینکه به اندازه نگین و انگشتر یاقوت قرمز شناخته شده نیست، اما علاقه‌مندان خود را دارد و به گونه‌ای می‌توان گفت تاجران گوهر های قیمتی و گران‌بها و گردآورندگان همیشه در جستجوی آن هستند که این سنگ قیمتی را در کلکسیون خود داشته باشند. اما ویژگی های سنگ لعل چیست که به این اندازه آن را محبوب و دوست داشتنی کرده‌است.

انواع مختلف آن دارای نام‌های تجاری و علمی متفاوتی است و این تفاوت به خاطر تنوع در رنگ‌ها و گونه‌های این دسته از سنگ‌ها می‌باشد. در فرهنگ دهخدا به گفته منابع قدیمی آمده که: سنگی نازک با سرخی درخشان و از یاقوت سست‌تر و نرم‌تر است. در دوران گذشته این نگین شناسایی نشده بوده‌است و به همین علت در کتب و نوشته‌های تاریخی کمتر از آن نام برده شده‌است و پس از آن در کوه لعل بدخشان یافت شد. در مسیر آذربایجان نیز معدن وجود دارد اما سنگ لعل آن نارسیده است و رنگ تیره‌ای با کبودی زنده دارد، بدین سبب قیمت سنگ لعل این منطقه ارزش زیادی ندارد. این نگین که در واقع همان سنگ اسپینل می‌باشد از آلومینات منیزیم ساخته شده و رنگ قرمز آن به علت وجود کروم و آهن در نگین بوده، سختی این گوهر به میزان ۸ مقیاس موس (الماس 10 و یاقوت 9) و با شبکه ای بلوری مکعب شکل و مثل الماس است.

 انواع رنگ لعل

رنگ های مختلفی را دارا می‌باشد، سرخ و زرد و غالبا سبز و بنفش و مرغوب‌ترین گونه آن لعل سرخ بدخشانی است. به هر میزان رنگ این گوهر به سمت صورتی های روشن (پیازی) یا قرمزهای گارنتی کمرنگ شود، از بها و قیمت سنگ لعل سرخ نیز کاسته می‌شود. این گوهر به شکل  رنگ آبی سیر که بنام آبی کبالت (cobalt blue) شهرت دارد نیز یافت می‌شود. همینطور دیگر رنگ های این نگین با ارزش  به صورت بنفش، صورتی (پیازی)، سبز -آبی، نقره ای، سرخ، برنز و نارنجی می‌باشد. به علاوه اینکه یک نمونه گوهر مشکی هم در تایلند و استرالیا وجود دارد.

 تفاوت لعل و یاقوت در چیست؟

راز بزرگ سنگ لعل چیست؟ جواب این سوال این است که این گوهر در بررسی های گوناگون در مقابل یاقوت سرخ (ruby ) و یاقوت کبود (sapphire) ارزش کمی ندارد و با آن ها برابر است. با این تفاوت که یاقوت سرخ به مقدار کمی سخت تر از این گوهر بوده (سختی یاقوت به میزان ۹ در برابر سختی ۸ لعل) و این گوهر نیز در مقایسه با یاقوت سرخ دارای خال های کمتری بوده و حرارت و درخشش بیشتری نیز دارد.

این گوهر به به ندرت حرارت دهی یا بهبودبخشی می‌شود؛ به این صورت که کمتر روش بهبودبخشی شناخته شده و موثری برای بهبود رنگ یا شفافیت آن وجود دارد. امروزه میتوان گفت تقریبا هر یاقوت سرخ مقرون به صرفه ای به شکل های مختلفی بهبود بخشی شده‌است. البته این نکته نیز حائز اهمیت است که از آنجایی که این نگین تک انکساری می‌باشد و یاقوت سرخ انکسار مضاعف دارد، رنگ اولیه در لعل سرخ، خالص تر، بهتر و شدیدتر از رنگ های قرمز موجود در اغلب گونه های یاقوت سرخ بنظر می‌رسد. برای مطالعه بیشتر درباره سنگ یاقوت کلیک کنید.

 خواص لعل برای بدن

امروزه این گوهر در مناطق زیادی از جهان یافت می‌شود که لعل بدخشان افغانستان، برمه و تانزانیا جزو معروف‌ترین‌های آن است. با توجه به موقعیت هر نقطه جغرافیایی، گوهر به دست آمده از آن منطقه حاوی خصوصیات ظاهری و فیزیکی گوناگونی می‌باشد ولی خواص سنگ لعل در همه انواع آن مشابهت‌های زیادی دارد. اما مهم ترین خواص سنگ لعل چیست؟ این نگین ها به علت گوناگونی در رنگ خواص درمانی متفاوتی دارند. با توجه به رنگ درمانی به وسیله سنگها و گونه آنها به بیان خواص لعل می‌پردازیم.

مهم‌ترین خاصیت سنگ لعل این است می‌تواند به بدن در دوره نقاهت کمک نماید و موجب این شود که بر بیماری یا خستگی غلبه کند. همچنین در کتب ایران باستان آمده است که گردنبند لعل موجب محافظت از دردهای سینه و دل می‌شود. در تنسوخ نامه نیز روشی خاص برای استفاده از این گوهر پیشنهاد شده که باعث دفع زردی چهره می‌شود. دیگر خواص لعل در زیر آمده است:

*افزایش دهنده اعتماد به نفس

*برطرف کننده ی سردرد

*درمان ناتوانی جنسی

*برای بیماری های قلبی مفید است و در تصفیه خون و فشار خون نقش موثری دارد

*مانع از انعقاد خون در عروق می‌شود

*از ابتلا به بیماری های ویروسی و واگیردار و خطرناک جلوگیری به عمل می‌آورد

*درمان و بهبود اختلالات قاعدگی و درمان سرطان از خواص سنگ لعل می‌باشد

*نشاط آور و نیروبخش است و شجاعت را زیاد می‌کند

 خواص لعل در منابع و باورهای کهن

در زمان های گذشته اعتقاد داشتند که گردنبند لعل که شباهت زیادی هم با گردنبند گارنت دارد در شب قادر است ترس را از بین ببرد و یا کشیدن آن روی چشم موجب براقی و درخشش چشمان و تقویت بینایی می‌شود. در گذشته این نگین به عنوان یک جادو و سحر برای مسافران استفاده می‌شد. این نگین سنگ ماه تولد دی ماه می‌باشد. این سنگ به عنوان گوهری محافظت کننده در برابر هر گونه فاجعه و پیش آمدی است که مسافران ممکن است در پیش راه خود با آن رو به رو شوند. در گذشته بر این باور بودند که از خواص لعل این است که فردی بیست جو از سنگ لعل با خود  به همراه داشته باشد از اتفاقات مخربی مانند لقوه و جذام و برص و صرع و قولنج ایمن باشد.

 تشخیص سنگ لعل اصل

برای تشخیص سنگ لعل اصل بایستی مقداری آشنایی با سنگ یاقوت داشته باشید. سنگ لعل برخلاف یاقوت دارای شفافیت بسیار بیشتری است. شفافیت و درخشش و نداشتن ترک در آن از روش های تشخیص سنگ لعل اصل می‌باشد. اما در ادامه چند روش تخصصی دیگر را نیز بررسی میکنیم:

1- وجود حباب و اینکلوژن:

در نمونه های مصنوعی معمولا حباب یا نشانه‌های ذوب فلاکس قابل مشاهده است ولی در نوع طبیعی ناخالصی و اینلکلوژن به راحتی یافت می‌شود.

2- وجود آهن:

در نوع طبیعی به علت وجود آهن واکنش بسیار ضعیفی به آهنربا دیده می‌شود اما نوع مصنوعی اینگونه نیست.

3- وزن مخصوص:

لعل طبیعی دارای وزن مخصوص 3.6 اما در نوع سنتتیک وزن مخصوص حدود 3.65 است. اما به این نکته هم توجه داشته باشید که در نوع طبیعی عنصر روی می‌تواند وزن مخصوص را تا 4.5 نیز بالا ببرد اما نوع مصنوعی غالبا در همان عدد 3.65 است.

 مهم‌ترین معادن در ایران و جهان

حداکثر میزان ذخایر سنگ لعل در کشورهای آمریکا، هند، چین و استرالیا می‌باشد. معروفترین ها نیز در بدخشان افغانستان و برمه است. یکی از بزرگترین گوهر های  یافت شده در جهان در کشور نروژ می‌باشد که ۳۵۰۰۰ کیلوگرم وزن و ۲٫۳ متر ارتفاع دارد. در سال ۲۰۰۹ نیز یک بلور بسیار خاص و منحصر به فرد و همینطور شاید بزرگترین نگین ساووریت به وزن ۳۲۵٫۱۴ قیراط با رنگی مرغوب در منطقه ای در شرق آفریقا یافت شد. در کشور ما ایران پتانسیل بسیار بالایی از این نگین ارزشمند وجود دارد که آن را می‌توان غالبا در اسکارن، گرانیت، پگماتیت، شیست و هورنفلس مشاهده کرد و از گونه گروسولار، اسپسارتین، آلماندین و آندرادیت می‌باشند.

از برجسته ترین قسمت های دارای ذخایر آن در کشور می‌توان به بابانظر تکاب، کوه گبری در رفسنجان، آذربایجان، باغ برج در کرمان، خراسان، همدان و مناطق مختلف دیگری اشاره نمود. پس به عبارتی اگر اکتشاف اصولی و مدیریت استخراج صحیحی صورت پذیرد می‌تواند موجب اشتغال و سودآوری بالایی در کشور گردد. در کشور افغانستان معدن یاقوت که به لعل بدخشان افغانستان شهرت دارد و از سال‌ های گذشته تا به حال به شهرت رسیده، در منطقه غران ولسوالی اشکاشم ولایت بدخشان قرار گرفته است. سنگ لعل بدخشان افغانستان از جمله گونه گارنت می‌باشد. سال‌‌های قبل سنگ های معدن ولایت بدخشان، به وسیله چکش و کلنگ استخراج می‌شد و امروزه نیز این معدن، به صورت رسمی و غیررسمی مورد استفاده و بهره برداری قرار می‌گیرد.

 

 وضعیت قیمت سنگ لعل در بازار

قیمت هر قیراط سنگ لعل در بازارهای جهانی بسته به رنگ، کیفیت، وزن و محل استخراج متفاوت است و در وزن‌های کم زیر 5 قیراط غالبا قیمت متغیری بین 3 تا 1500 دلار به ازای هر قیراط لعل دارا می‌باشد. این نگین به طور معمول ۲۰ الی ۵۰ درصد ارزش یاقوت سرخ است و همین مسئله موجب شده که این نگین، گوهر فوق العاده باارزش و گرانبهایی در بازار شود و قیمت نگین های خوب آن بطور سالانه در حال افزایش است.

قیمت سنگ لعل در جهان رو به افزایش است. با توجه به ویژگی های این سنگ و سخت در دسترس بودن ذخایر این گوهر در جهان، نگین های موجود در بازار بسیار محدود است و این سنگ معمولا در سایز های کوچک قابل مشاهده است. اما گونه هایی با اندازه و وزن بیشتر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند و یکی از عوامل افزایش قیمت سنگ لعل  می‌باشند. انواع کمیاب این گوهر با رنگ خاص و سایز بزرگ (بالای 10 قیراط) بسیار ارزشمند است و تا قیمت ده هزار دلار برای هر قیراط نیز معامله می‌شوند. بطور معمول شفافیت بیشتر و کیفیت و رنگ خاص (به ویژه رنگ سرخ و صورتی) باعث افزایش قیمت سنگ لعل بدخشان و بطور کل انواع دیگر این سنگ می‌شود.

باوجود زیاد بودن معادن این گوهر (از جمله سنگ لعل بدخشان افغانستان) عرضه و دسترسی به این گوهر با شکوه بسیار محدود می‌باشد و این مسئله موجب شده تا صنعت طلا و جواهر قادر نباشد بازار عرضه مناسب داشته باشد، و در نهایت به همین سبب سنگ لعل کمتر شناخته شده‌است و خواهان کمتری دارد بنابراین قیمت سنگ لعل بدخشان و انواع دیگر آن  ارزش زیادی برخوردار نیست (در مقایسه با یاقوت) بنابراین این گوهر همچنان بغالبا جزو سنگ های کلکسیونرها می‌باشد و در دسترس عموم مردم برای استفاده به صورت زیورآلات نیست.

 ناصر خسرو و لعل بدخشان

عنوان کتاب ” لعل بدخشان ” از طرفی به منطقه‌ ی تبعید ناصر خسرو و از طرف دیگر به نگین مشهور لعل‌ بدخشان اشاره دارد، اما در واقع به فهم و درک خود وی از ارزش هر شخص، و فطرت انسانی و موضوعی اشاره دارد که سرانجام در زندگی آدمی مهم است. زمانی که از او سوال می‌شود که چرا در منطقه ی دوردستی مثل درّه‌ ی یمگان زندگی می‌کند، در پاسخ می‌گوید که هیچ فردی سنگ لعل بدخشان را به خاطر اینکه در معدنی آلوده جای گرفته و یا درّی را به سبب اینکه از میان صدفی لزج و ناخوشایند بر آمده است، خوار  و بی ارزش به شمار نمی‌آورد و در واقع خواص لعل و هر گوهری به منشا آن نیست. به عبارتی، محیط یا منشاء شخصی ارزش و گوهر درونی او را تعیین نمی‌کنند. با این دیدگاه، سنگ لعل بدخشان همچنین مشخص می‌کند که چه چیزی خوب است، و چه چیزی در سرشت آدمی، یعنی جان و روح، جاودان است. این مسئله برای ناصر خسرو، هم در دنیای معنوی و هم در جهان مادی کار می‌کند و در هر انسانی جان هر کسی است که مسئول حال و امید برای زمان آینده است.

 جایگاه آن در ادبیات فارسی